Bij het spel Mens erger je niet! mag je een pion in het spel brengen als je een zes gooit. Soms laat dat geluk lang op zich wachten. En wat doen we dan? We gaan extra hard en lang schudden. Of vooraf op de dobbelsteen blazen. Je hebt het gevoel dat zo’n ritueel de kans op een zes verhoogt. Deze emotie is algemeen menselijk, maar berust op een illusie. Gedragswetenschappers noemen dit de controle-illusie. Hierbij gedragen we ons alsof we controle hebben over gebeurtenissen die in werkelijkheid afhangen van toeval. De Amerikaanse psychologe Ellen Langer ontdekte de controle-illusie in 1975. Ze bewees dat mensen bij een puur geluksspel extra veel geld inzetten als hun tegenspeler onhandig en onzeker overkomt. En ook dat mensen meer waarde hechten aan loterijloten die ze zelf uitkiezen en dat ze hun winkansen hoger inschatten naarmate ze meer met de loterij bezig zijn. Die illusie veroorzaakt dat we onze kansen op succes overschatten. Dat is natuurlijk onschuldig als het om spelletje gaat. Maar het vertroebelt onze ratio ook bij beleggen.

Don’t worry, nothing is under control

Op zeker vier geniepige manieren kan de controle-illusie jouw beleggingssucces ondermijnen. Zo toont onderzoek dat online beleggers – en dat zijn we tegenwoordig allemaal – hun controle over hun beleggingsresultaat overschatten. Dit wensdenken leidt tot ondoordacht en te vaak handelen, wat weer leidt tot minder winst. Onderzoekers ontdekten verder dat beleggers een voorkeur hebben voor effecten van bedrijven waarvan ze het gevoel hebben dat ze er invloed op hebben, zoals hun werkgever of favoriete biermerk. Dit waanidee leidt tot minder risicospreiding, wat de kans op verliezen verhoogt. De controle-illusie zorgt er ten derde voor dat beleggers dol zijn op technische snufjes die hun grip op aan- en verkoopmomenten gevoelsmatig vergroten, zoals het werken met limieten, technische analyse en vergelijkingstools. Maar de concentratie op één aandeel of alleen de prijs van iets vernauwt je blik, waardoor je andere kansen over het hoofd ziet. In het algemeen kun je stellen dat de controle-illusie het zelfvertrouwen van beleggers vergroot, ook als ze onervaren zijn. Dat veroorzaakt bijvoorbeeld dat geslaagde voetballers of ondernemers te snel denken dat ze ook succesvol kunnen beleggen. En die sport blijken ze dan – au! – niet te beheersen.

De controle-illusie is gevaarlijk voor actieve beleggers. Dat zijn beleggers die relatief vaak effecten aan- en verkopen met het oog op extra winst. Dat is een dure hobby, blijkt uit een beroemde studie van de economen Brad M. Barber en Terrance Odean. Vrouwelijke actieve beleggers bleken door hun handel jaarlijks gemiddeld 1,72 procentpunt winst te verliezen. Mannelijke beleggers waren jaarlijks zelfs 2,65 procentpunt winst aan de controle-illusie kwijt. Het effect van de controle-illusie is nog dramatischer als het om gehypete beleggingen gaat, zoals de bitcoin. Beleggers die in november 2021 in bitcoins investeerden, wisten toen zeker dat ze op een prima moment waren ingestapt. Maar een jaar later lag de bitcoinkoers meer dan 70 procent lager! Ga dus liever sporten dan inspelen op effectenkoersen. Dat is beter voor je lijf, stemming, levensverwachting én portemonnee.

Zo mijd je de controle-illusie

Handel niet actief in beursgenoteerde effecten

Beleggers die actief effecten selecteren en daar actief in handelen, maken relatief hoge transactiekosten en relatief veel fouten. Daardoor maken ze gemiddeld genomen minder winst dan passieve beleggers. Bij passief beleggen laat je bijvoorbeeld een vast bedrag per maand automatisch overboeken naar een maximaal gespreid indexfonds met lage kosten.

Voorkom zelfoverschatting

De controle-illusie is een vorm van zelfoverschatting. De kans dat je er last van hebt is levensgroot als je: jezelf een slimme belegger vindt, met beperkte informatie in effecten gaat handelen, de oorzaak van falen weleens buiten jezelf zoekt, veel online in effecten handelt, werkt met technische snufjes als limieten, technische analyse en vergelijkingstools, en/of niet exact weet wat vorig jaar je beleggingsresultaat minus alle kosten was. Als je al die dingen uit de weg gaat, ga je beter beleggen.

Deze tekst is een voorproefje uit mijn nieuwe boek: ‘Geld speelt geen rol. Waarom je leeft als een miljonair als je de baas bent over je eigen geld’. Als je het hier (op mijn website) bestelt, krijg je het (naar je eigen wens, bijvoorbeeld voor een cadeau) gesigneerd thuisgestuurd.